Harmonika
Ovakva kakva danas postoji, nastala je istraživanjima i razvojem u raznim delovima sveta tokom poslednja dva veka. Razvoj harmonike je počeo na bazi tradicionalnog starog muzičkog instrumenta poreklom sa dalekog istoka, koji se zove ŠEN (eng. CHENG). Razvijen je niz različitih instrumenata po ugledu na ŠEN, a harmonika je nastala njihovim stalnim usavršavanjem, razradom i primenom ideja više stotina inventivnih konstruktora, koji su svoj život posvetili i ugradili u razvoj ovog instrumenta. Kroz razvoj i usavršavanje harmonike, razvijale su se i drugi, danas harmonici srodni instrumenti. Osvajana je industrijska proizvodnja širom sveta, a na osnovi tehnoloških postupka zasnovanih ISKLJUČIVO NA RUČNOJ IZRADI DELOVA I SKLOPOVA. Nezadrživo se menjao dizajn harmonike i kretao u pravcu savršenstva. Harmonika je menjala prvobitni nazivi dobijala nova imena na novim geografskim prostorima, gde se njena popularnost širila. Postala je instrument ne samo za nacionalnu muziku naroda širom sveta, već je postala i predmet pažnje i interesovanja najpoznatijih kompozitora ozbiljne muzike.

ŠEN
Šen je stari kineski muzički instrument, koji stvara tonove na principu oscilovanja slobodnih čeličnih jezičaka pri udaru vazdušne struje, koja nastaje duvanjem iz usta svirača u vazdušnu komoru. Šen je tradicionalni, originalni i jedan od najstarijih usnih muzičkih instrumenata u istočnoj Aziji. On vodi poreklo iz vremena Konfučija, kada se koristio u konfučijanskoj ceremonijalnoj muzici, gde se zadržao sve do 19 veka. Popularan je kako za izvodjenje folk songova, tako i kao solo instrument u kineskim operama. Sasvim je neizvesno kako je šen dospeo u Evropu. Postoji mogućnost da ga je iz Kine doneo Marko Polo (1254-1324).

Nemački monah, muzičar, teoretičar, kompozitor i orguljaš Georg Jozef Fogler (1749 - 1814) u toku svojih velikih evropskih putovanja u periodu 1788. – 1798. god. (Rusija, Poljska, Holandija, Švedska) počeo je širiti princip gradnje muzičkih instrumenata na bazi pobudnih oscilacija slobodnih jezička pri dejstvu vazdušne struje. U to vreme, iskustva u gradnji ove vrste muzičkih instrumenata koje su imali Kinezi, pored monaha Flogera prenosio je u Evropu i Frantishek Kirshnik (1720 - 1799), koji je radio u Kopenhagenu. Jozef Fogler je po ugledu na stari kineski instrument ŠEN, najpre osmislio konstrukciju instrumenta ORGAN, a kasnije i drugih instrumenata na principu stvaranja tonova oscilovanjem slobodnih čeličnih jezičaka.

Početkom 19. veka je razvijeno nekoliko muzičkih instrumenata na bazi oscilovanja slobodnih jezičaka, pravi istorijat razvoja harmonike počinje ipak od 1821 god. U Nemačkoj je te godine šesnaestogodišnji mladić Kristijan Fridrih Ludvig Bušman (1805 – 1864) konstruisao mali instrument sa usnim duvanjem od 15 jezičaka za različite tonove. Mladi Bušman je svoj talenat nasledio od oca Johana Davida Bušmana (1775 - 1852) izuzetnog majstora za izradu muzičkih instrumenata, koji je između ostalog izradio instrumente "AEOLIDIKON" i " TERPODION". Fridrih je radio u radionici muzičkih instrumenata sa ocem kada je imao samo 11 godina, a sa 15 god. je uspešno radio u Berlinu na izradi i remontu orgulja. Fridrih Bušman je otkrio da slobodni čelični jezičci mogu da stvaraju tonove ako su vezani smolom u jedinstveni blok i raspoređeni u male drvene kanale. Sa tim saznanjem izradio je model i prototip takvih instrumenta i nazvao ga " AURA ". Kristijan Fridrih Bushman je te iste 1821. godine, registrovao prvi patent u Evropi za svoj novi muzički instrument. Patent mu je priznat, iako je istovremeno na sličnom konceptu instrumenata radio Anton Hakel u Beču 1818. godine. Bušmanova tzv."AURA" mada je imala grub dizajn, omogućavala je stvaranje tonova u hromatskoj muzičkoj skali duvanjem vazduha iz usta svirača. Po osnovnom konceptu ovaj instrument nesumljivo bio je veoma sličan današnjim usnim orguljama ili usnoj harmonici. Bušman je dalje eksperimentisao i dodao instrumentu meh, radi lakšeg stvaranja konstantne vazdušne struje, prilagođavao ga efikasnijem rukovanju i postizanju punijih i glasnih tonova. Kao rezultat njegovog daljeg istraživanja, konstruisao je novi instrument naredne 1822. god. sa mehom koji se ručno otvarao i zatvarao, sa tastaturom i dugmadima, dodatim poklopcima za poboljšanje vazdušne kompresije i sa zaptivenim klapnama pri oscilacijama jezička. Ovaj instrument bio je, ustvari, "ručna aeolina" (hand-aeoline). Prema konstrukciji ovog instrumenta i tehničkom rešenju, može se realno oceniti da je to prvi i pravi prototip harmonike. Taj instrument Bušman je nazvao " koncertina" (konzertina).

AKORDION
Početni dizajn "ručne aeoline" Fridriha Bušmana doživeo je vremenom mnogo promena i konstrukcionih unapredjenja. Kao rezultat stalnog usavršavanja nastajali su novi pronalasci. Tako je čudnovati Bečlija jermenskog porekla, Kiril Demijan (1772 – 1847) došao do senzacionalnog rešenja i patentirao harmoniku, "AKORDION", u Parizu 06. maja 1829. godine. Iako je to bio mali instrument sa mogućnošću stvaranja tonova u rasponu od dve oktave, bio je od izuzetnog značaja za dalji razvoj harmonike. Demijan je u svom modelu imao bas akorde (po kojima je i dao ime instrumentu) i registre, što je začuđujuća inventivnost i vizionarstvo za to vreme.

DIZAJN HARMONIKE KROZ ISTORIJU
Najveći doprinos razvoju dizajna harmonike, kao muzičkog instrumenta, dali su Austrijanci, Nemci, Francuzi i Italijani. Harmonika je vremenom menjala oblik u skladu sa tehničkim usavršavanjem, zahtevima izvođača, ali i u skladu sa estetckim trendovima vremena u kome se razvijala i u skladu sa stilovima regiona gde je bila popularna. Sam dizajn i estetika harmonike je i do danas ostao važan parametar u opredeljenju izvođača za koji tip i kakav izgled harmonike se odlučuju. Svi vrhunski proizvođači harmonika se trude da razviju svoj autentični dizajn i da ga zadrže što duže, radi tradicije i prepoznatljivosti, samo sa izvesnim modifikacijama detalja. Interesantno je da fabrika PAOLO SOPRANI od 1928. godine ima svoj osnovni prepoznatljiv dizajn, koji je zadržala više od 50 narednih godina u proizvodnji harmonika. Čak je i svoj autentični dekorativni motiv na deklu iz tog vremena zadržala sve vreme proizvodnje harmonika. Dizajn harmonika se intezivno usavršavao počevši od 1850. god. kada je definisan početni funkcionalni oblik, pa sve do 1953. god. kada je harmonika moderno dizajnirana u svom današnjem osnovnom obliku. U tom dugom vremenskom periodu istraživanja i prilagođavanja složenim zahtevima muzičara, od skoro jednog veka, može se slobodno reći da je ostvareno skoro potpuno savršenstvo svakog detalja na harmonici. I danas postoje harmonike koje sviraju u profesionalnom režimu korišćenja po trideset ili četrdeset godina, koje su izuzetnog muzičkog kvaliteta, a koje nisu sa aspekta dizajna ni manje zastarele. Kod najnovijih modela i tipova harmonika, dizajn se zasniva na visokom kvalitetu materijala, visokom stepenu finalne obrade spoljašnih površina, na ukrasnim i dekorativnim detaljima, kombinacijama boja korpusa, dugmadi i meha, obliku tastatura, registra, motivu dekla, opremi i nizu drugih detalja.

ZNAČAJNE LIČNOSTI U ISTORIJI RAZVOJA HARMONIKE
Harmonika se od samog početka pa do danas proizvodi prvenstveno tehnologijom ručne izrade. Kada se govori o industriskoj proizvodnji harmonika, tu se misli o maloseriskoj proizvodnji pojedinih delova i ugradnih komponenta, primenom specijalizovanih alata i tehnologija. Takva ozbiljnija industriska proizvodnja harmonika počinje u drugoj polovini 19. veka i to najčešće u okviru porodičnih delatnosti. Mnoga od tih prvih porodičnih imena u proizvodnji harmonika su poznata i danas. Industrisku proizvodnju čeličnih jezičaka, za stvaranje tonova oscilovanjem, osvojio je Matias Honer ( Matthijas Hohner ) u svojoj fabrici harmonika u Trosingenu u Nemačkoj 1857. godine. Paolo Soprani počinje proizvodnju harmonika 1872. godine u Kastelfidardu, malom italijanskom gradu nedaleko od Ankone, a Mariano Dalape (Mariano Dallape) u Stradeli kraj Pavije, južno od Milana, 1876. god. takođe u Italiji. Ova tri imena predstavljaju ličnosti od epohalnog značaja za istoriju razvoja i proizvodnju harmonika u svetu.

OSNOVNE VRSTE I TIPOVI HARMONIKA
Postoji više vrsta i mnogo tipova harmonika, sa razlicitim stilovima prilagođenim notnim sistemima, sa različitim rasporedima na tastaturi sa dirkama i dugmadima i sa različitim sistemima basova. Uzimajući u obzir sve tehničke aspekte instrumenata, može se napraviti osnovna podela prema vrstama harmonika na: dijatonske harmonike koncertne klavirske harmonike i harmonike sa dugmadima (dugmetare)

DUGMETARE HARMONIKE
Harmonika dugmetara, u osnovnom dizajnu kakav danas postoji, koncepciski je kreirana tek 1850. godine, od strane F. Valtera ( F.Walter ). On je napravio dupli i inverzni raspored čeličnih jezičaka (po ugledu na trorednu dijatonsku harmoniku), pri čemu je strvorena mogućnost da se realizuje jedan ton pritiskom na jedno dugme bez obzira na smer kretanja meha. Harmonika dugmetara naziva se u internacionalnoj muzičkoj terminologiji i hromatskom harmonikom, zbog toga što ima mogućnost sviranja 46 tonova hromatske skale. Harmonika dugmetara uobičajeno se naziva hromatska harmonika na više svetskih jezika, nema dijatonski sistem tonova poput dijatonskih harmonika. Danas postoje, kako male harmonike dugmetare sa 20 dugmadi u primu i 12 dugmadi na basu, tako i velike, moderne profesionalne harmonike dugmetare sa 6 redova dugmadi u primu i do 140 na basu.

Tastature kod harmonika dugmetara imaju više različitih sistema rasporeda dugmadi. Na tastaturi može biti izmedju 3 i 6 redova, uglavnom okruglih dugmadi ( umesto dugmadi mogu biti i dirke pravouganog oblika, mada je to veoma retko ). Prva tri reda su osnovni redovi, a cetvrti, peti i šesti red su pomoćni. Pomoćni redovi predstavljaju, ustvari, ponavljanje prva tri reda za raličite tehnike prstometa. Najčešće su dva rasporeda dugmadi i to takozvani B i C sistem. B sistem je bolji za tehnički komplikovano izvođenje, a C sistem je pogodniji za sviranje akorda i izvođenje melodijske muzike. Šesti red kod harmonike dugmetare, uglavnom B sistema, ugrađuje se ekskluzivno za naše izvođače i takva šestoredna harmonika specijalnog izvođenja je poznata u svetu kao " srpska harmonika ". Bas sistem na harmonikama dugmetarama može biti standardni stradela bas sistem, slobodan bas sistem ili konvertibilan izmedju ova dva, koji se josh naziva " konvertorski bas sistem ". Veliki broj kombinacija rasporeda dugmadi tastaturi i sistema na basu kod harmonika dugmetara, pored klasičnog dizajna, pruža mogućnost niza varijantnih rešenja i specijalnog izvođenja instrumenta.

SRPSKA HARMONIKA DUGMETARA - "Srpska harmonika dugmetara" poznata je pod tim nazivom u opštoj terminologiji harmonika, kao specijalni model harmonike koje se namenski proizvodi za Srbiju, Bosnu i Republiku Srpsku. Nekada se takva harmonika nazivala "jugoslovenskog tipa", ali je naziv "srpska harmonika dugmetara" adekvatniji, zbog toga što internacionalni naziv "hromatska harmonika" nije kod nas uobičajen, a naziv "harmonika sa dugmadima" nije precizan, jer sve vrste harmonika imaju dugmad. " Srpska harmonika dugmetara " je šestoredna harmonika B sistema, sa ravnom tastaturom, sa kabinom, najčešće četvoroglasna u primu, a petoglasna na basu. Kod četvoroglasnih harmonika, obično su 2 glasa u primu i 2 glasa u kabini, ili pak 3 glasa u primu i 1 u kabini, sa 12 registara u primu i jedan dodatniim registrom pod bradom, sa 120 ili 140 basova i sa 5 ili 7 registara na basu. Srpski konstruktori harmonika, muzičari i izvođači dali su značajan doprinos u kreiranju ove harmonike, prema kojoj imaju veliku naklonost. Čak, srpski izvođači klasične muzike na harmonikama dugmetarama, opredeljuju se za petoredne harmonike, ali raspored B sistema, a ne za daleko rasprostranjenije u svetu petoredne harmonike dugmetare rasporeda C sistema. To je harmonika profesionalnog tipa, koja se ipak u Srbiji najviše koristi u interpretacijama narodnih melodija, u narodnim orkestrima, ansamblima ali i kao solo muzički instrument.

HARMONIKA U SRBIJI
Harmonika se masovnije pojavila u selima Šumadije, u vreme Prvog svetskog rata, doneta od strane austrougarskih vojnika. To su bile dijatonske harmonike, dvoredne ili troredne. One su se dugo zadržale u rukama harmonikaša, sve do Drugog svetskog rata. Imale su uobičajen naziv- "slovenačke" harmonike, verovatno zbog toga što su došle sa severozapada. Nisu imale mogućnost da stvore ton potreban srpskom folkloru, pa su harmonikaši neodoljivo težili da nabave modernije italijanske harmonike, iako su one za srpske uslove bile uvek veoma skupe. Velika potražnja kvalitetnih instrumenata i njihova visoka cena bila je pokretačka snaga kod naših majstora da ulože veliki trud u pokušaje za osvajanje veoma složene tehnologije izrade harmonika.

HARMONIKA U SRPSKOJ NARADNOJ MUZICI
Prve dvoredne i troredne harmonike počeli su da sviraju mnogi, sluhom nadareni mladići, koji su lokalno i regionalno postali poznati harmonikaši. Mnogi od njih su bili veoma talentovani široj muzičkoj publici.

PRVI SRPSKI HARMONIKAŠI
Najpoznatiji srpski harmonikaši u periodu posle proboja Solunskog fronta pa do Drugog svetskog rata, svirali su na narodnim veseljima i po kafanama u Beogradu i u drugim većim mestima. To su bili: Aleksandar Todorović Krnjevac, Rade Šamovac, Koštica Stanisavljević, Voja Trifunović, Đurica ĆirkoviĆ, Đoni Gavrilović, Rade Resavac i drugi. Izvan beogradskog regiona, bili su najpoznatiji: Bora Krušarac, Dragomir Mišic i Tika Globoderac (otac Radojke Zivkovic). Muzička pismenost stigla je u Srbiju pre harmonike. Kornelije Stanković (1831 - 1865 god.) bio je prvi Srbin koji je poznavao note i bio obrazovan muzičar, pa su i prvi harmonikaši počeli da se muzički opismenjuju. Pre svih, note je naučio Aleksandar Todorović, zatim Voja Trifunović, Đurica Ćirković, Rade Resavac i Đoni Gavrilović. Oni su bili pismeni muzičari, iako u to vreme nije bilo muzičkih škola u Srbiji. Drugi svetski rat ostavio je veliki trag među prvim srpskim harmonikašima. Mnogima su stradali najmiliji i nije im bilo više do sviranja, nekima je zdravlje popustilo, neki su tražili druga zanimanja jer se u siromašnoj i razrušenoj zemlji nije moglo živeti od muzike. Neki harmonikaši su uprkos svim teškoćama nastavili da sviraju i uspeli da u prvim posleratnim godinama nastupe na Radio Beogradu. Time se zvuk harmonike oglasio na svakom radio aparatu i u svakoj kući i krenula je velika afirmacija harmonike u srpskoj narodnoj muzici. U čuvenom narodnom orkestru Vlastimira Pavlovića Carevca, prvi je svirao harmoniku Vitomir Voja Trifunović. On je završio Muzičku akademiju u Beogradu i diplomirao na odseku za kompoziciju 1962. godine, kod Josipa Slavenskog. U Carevčevom orkestru harmoniku su svirali posle Voje Trifunovića, Đurica ĆirkoviĆ, Nenad Neša Mićović i Branimir Đokić. Bora Janjić i Mijat Mijatović, veoma poznati pevači narodnih pesama pre Drugog svetskog rata, pevali su uz sopstvenu pratnju na harmonici. U to vreme harmonika nije bila instrument samo za narodnu muziku, vec su Mirko Šouc, Rafailo Blam i Petar Sam uspešno svirali džez na harmonici.

NAJPOZNATIJI SRPSKI HARMONIKAŠI U NARODNOJ MUZICI
Miodrag Todorović Krnjevac bio je vrhunski harmonikaš, pedagog, kompozitor narodnih pesama i kola, srpska legenda harmonike dugmetare. Čuveno Mijino "Jasenačko kolo" predstavlja prvi kolokvijum svim učenicima harmonike. Narodna pesma "Znaš li draga onu šljivu ranku" delo je Mije Krnjevca. I njegova ćerka Branka i sin Aleksandar Aca Todorović, koji je dobio ime po dedi, takođe sviraju harmoniku. Mija je imao izvanredan orkestar, bio je harmonikaš najpriznatijeg prstometa sa trilerima i osnivač najpoznatije škole harmonike dugmetare u Srbiji. Njegovi učenici i sledbenici bili su čuveni harmonikaši svog vremena.

Mijinim stilom svirao je Vitomir Vita Životić, Mijin rođak, koji je dugo svirao s njim u orkestru prateću, drugu harmoniku. Vitomir Životić je rodom iz Oreovice, iz Resavskog kraja, u kome je prenosio znanje koje je stekao od Mije Krnjevca, mnogim mlađim harmonikašima. Njegov učenik je i Mirko Kodić koji je danas medju najpoznatijim harmonikašima u Srbiji. Mijinim oplemenjenim stilom svirao je i Dragiša Drenjaković, iz sela Skobalja kod Smedereva. Dragiša je bio izuzetno poznat i priznat harmonikaš u Pomoravlju. U godinama posle Drugog svetskog rata svirao je zajedno sa legendarnim Jovicom Petkovićem. Jedan od najtalentovanijih učenika i sledbenika Mijine škole sviranja bio je Bane Milutinović, zvani Bane Dobravac. Pored toga što je virtuozno svirao, završio je pedagošku školu. Radio je kao nastavnik muzike u Sarajevu. Milija Spasojević je u prvim posleratnim godinama svirao drugu harmoniku sa Mijom Krnjevcem. Rođen je u Meljaku kraj Beograda. Milija je bio harmonikaš izvanrednog temperamentnog stila sviranja i uzor mnogim generacijama harmonikaša. Bio je veliki majstor harmonike dugmetare i veliki prijatelj Mije Krnjevca. Radio je kao kompozitor i aranžer narodnih pesama i kola. Njegove kompozicije su postale klasika srpskih narodnih melodija. On je autor najpoznatijeg srpskog " Užičkog kola " i kola " Orijent ", koje je veoma poznato medju harmonikašima. Aleksandar Aca Stepić, kao Mijin sledbenik radio je na modernizovanju šumadijskog melosa, komponovanju i aranžiranju narodnih melodija. On je svoju harmoniku podredio potrebama orkestarskog sviranja kako bi unapredio izvođački stil u popularnoj narodnoj muzici. Pored Mije Krnjevca i njegovog stila, u Srbiji se razvilo još nekoliko prepoznatljivih stilova sviranja.To je najpre virtuozni stil Jovice Petkovića i stil “lirskog sviranja” Radojke Živković.

Tekst preuzet: Dr. Ljubomir Lukić – Harmonika fascinantna priča